جستجوی آن‌که چرا آغاز کرده‌ام

اتفاق این‌گونه است: با شوری فراوان و عزمی جزم، به کاری اقدام می‌کنی، به چیزی جذب می‌شوی و از سر ِ میل، از سر ِ دوست داشتن، آن کار را تکرار می‌کنی. روزها که می‌گذرد، در می‌یابی که نمی‌دانی چرا آغاز کرده‌ای، همه‌چیز مبهم و بی‌معنی می‌شود، شور ِ اولیه‌ات رخت بسته و شعور ِ تکرارت یخ می‌زند. به زحمت درونت را می‌نگری. سعی می‌کنی به خاطر بیاوری که؛ «چی بود؟ من چرا این کار را انجام می‌دادم؟ فقط چون دوست داشتم؟ یعنی واقعا دلیل دیگری ندارد؟ آخه، دوست داشتن که نشد دلیل.» بعد اگر با اطرافت راحت باشی و عین ِ خیالت نباشد، دیگران هم عین ِ خیال‌شان نیست، دنیا می‌گذرد. امان از روزی که گیر بدهی و بی‌حوصله و پُرسان، طلبِ تکرارت را در تصویری که پخش‌کرده‌ای، میانِ آدم‌ها و دنیای اطرافت بخواهی، جهان روی سرت خراب می‌شود.

فوکو سخنرانی‌اش در کُلژدوفرانس (کتابِ نظم گفتار؛ ترجمه‌ی باقر پرهام) را اینگونه آغاز می‌کند؛ «به نظر من، نزدِ بسیاری از افراد، میلی این‌چنین -به این‌که به آغاز کردن نیازی نباشد- در کار است، میلی این‌چنین به بازیافتن ِ خود، به وارد شدنِ در بازی، از آن سوی گفتار، بدونِ نیاز به از بیرون در نظر گرفتن ِ همه‌ی چیزهای عجیب، رعب‌انگیز، شاید هم نحوست‌بار ِ آن. به این خواهش ِ تا این حد مشترک، نهاد اجتماعی به وجهی ریشخندآمیز پاسخ می‌دهد، چراکه سرآغازها را باشکوه هرچه تمام‌تر در نظر می‌گیرد، پوشیده در حلقه‌ای از توجه و سکوت، و ناگزیر از کاربستِ قالب‌های مراسم و آداب، چندان که آمدن‌اش را از دوردست‌ها خبردهنده باشند.»

همینکه بخواهی از یاد ببری که چرا آغاز کرده‌ای، نهاد اجتماعی آن را برایت به یاد می‌آورد. برایت جشن ِ تولد می‌گیرند، جشن ِ فارغ‌التحصیلی می‌گیرند، وقتی به جای تازه‌ای می‌روی، برایت مراسم معرفی می‌گذارند، وقتی هم که مُردی مراسم ِ ختم. آدم‌ها را جمع می‌کنند دور و برت، تا مرکز ِ توجه شوی، که بگویند و بخندند، یا بگویند و بگریند، یا بگویند و بگویند، تا سرت از صداها پُر شود، تا از یاد ببری که از یاد برده‌ای که چرا آغاز کرده‌ای. جهان نهادمند می‌شود که از هم نپاشد، گو آنکه، هم‌آنگاه که نهادینه شد، هراس‌اش از از-هم-پاشی را عریان کرده است.

دقت کرده‌اید آدم‌ها که روبروی هم قرار می‌گیرند، بی‌رحمانه، پرسش را به مجرایی خاص هدایت می‌کنند؟ همه چیز را نمی‌توان پرسید. تو نباید گیر بدهی، پس زده می‌شوی، تنها می‌شوی، ناتوان می‌شوی. حرف می‌زنی که بدانی، ناگزیر نباید جوری حرف بزنی که دیگر نتوانی بدانی. این را مقایسه کنید، با همه‌ی کسانی که پس زده شده‌اند و گفتمانی رسمی، تابِ تحمل‌شان را نداشته است. این را مقایسه کنید با همه‌ی پس‌زده‌شدگان، با همه‌ی رانده‌شدگان، همه‌ی آن‌ها که کلام‌شان را به وهم و ناپالودگی و حماقت و انحراف و بغی و فتنه و خباثت نسبت داده‌اند. آن‌ها که به تعبیر علی شریعتی، نقش سوتک را دارند، در دهانِ کودکی گستاخ و چموش. آن‌ها که خواب‌ها را بر هم می‌زنند، نفس‌ها را در سینه حبس می‌کنند، آن پرسش‌گرانِ ناآرام. آن‌ها که گفته و ناگفته می‌گویند؛ «دانستن متاع ِ گران‌قدری است، که به قیمتِ سرکوب به دست آمده است. حفاظت از آن، خون و عِرض و مال و ناموس می‌طلبد. آنکه می‌داند، می‌کُشد.»